Η ΣΚΕΨΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ
Πριν αναλύσουμε βαθιά-πλατιά τι είναι σκέψη και τι είναι κριτική σκέψη, είναι ανάγκη να ενημερώσουμε τον αναγνώστη από την αρχή με δυο λόγια, όχι για τους ορισμούς της σκέψης-της κριτικής σκέψης μια και είναι πολύ δύσκολο να τους διατυπώσουμε- αλλά να λύσουμε την απορία τί περιλαμβάνουν ως περιεχόμενο χωριστά και μαζί οι δύο έννοιες.
Σκέψη σημαίνει προβληματισμός, σε μια αντίσταση που προβάλλεται και πρέπει να υπερνικηθεί, να βρεθεί λύση. Κριτική σημαίνει επιστράτευση όλων των διανοητικών δυνάμεων για συσχετισμό και σύγκριση δεδομένων, αμφισβήτηση λόγων και θέσεων αντίθετων, με επιχειρήματα αποδεικτικά-ορθολογικά. Άλλοτε αποκαλύπτουν την αλήθεια πίσω από τα προσωπεία και άλλοτε ξεχωρίζουν το ψέμα από την αλήθεια, όσοι τολμούν να σκεφθούν και να κρίνουν μαζί, βαθιά και ποτέ επιφανειακά. Για τον επικίνδυνο αυτό ρόλο πολλές φορές απειλούνται ή διώκονται άμεσα ή έμμεσα στη συνέχεια θα το αναλύσουμε με απτά παραδείγματα- μια και η έκταση της κριτικής δεν είναι ούτε περιορισμένη ούτε έξω από τα κοινωνικά δρώμενα. Είναι παρούσα στη δημόσια ζωή καθημερινά και ορθώνει το ανάστημα της σε κάθε κίβληδη κατάσταση. Με αυτή την έννοια η κριτική σκέψη φοβίζει και μπορεί να λογίζεται ως άκρως επικίνδυνη. Τους διωγμούς που υφίσταται η σκέψη, για όλα που προαναφέραμε συνοπτικά, αντί να τη λυγίζουν-εξουθενώνουν, κατά κανόνα την ενισχύουν περισσότερο, όπως ακριβώς θα έλεγα η γυμναστική δυναμώνει το σώμα.
Η πραγματική σκέψη είναι πάντοτε πρακτική γιατί έχει αντικείμενο μικρό ή μεγάλο, αφηρημένο ή συγκεκριμένο. Για παράδειγμα η μαθηματική σκέψη είναι διαφορετική από τη φιλοσοφική σκέψη. Κοινός τόπος τους είναι το αντικείμενο, αντιμέτωπο το ερώτημα, η απορία, το πρόβλημα.
Η σκέψη υπάρχει και λειτουργεί για να λύσει την απορία, το πρόβλημα, να απαντήσει στο ερώτημα, με μια λέξη να ξεπεράσει αυτές τις αντιστάσεις.
Η σκέψη είναι κατεξοχή δημοκρατική. Δέχεται έλεγχο από οποιαδήποτε άλλη σκέψη ανά πάσα στιγμή και σε μόνιμη βάση. Όλοι οι τρόποι και όλα τα μέσα έχουν πρόσβαση στον έλεγχο της σκέψης, προτού εδραιωθεί ως αποδεκτή από όλες τις πλευρές.
Οι μορφές λόγου που δεν παράγονται από προβληματισμό, δεν συνιστούν σκέψη. Εάν ο λόγος μας απλώς ρέει χωρίς να συναντά αντιστάσεις, δεν εκφράζει σκέψη. Είναι εύκολος ο μονόλογος-μονόδρομος χωρίς αντιπαρερχόμενους που δικαιούνται μερίδιο στην πορεία του λόγου. Ο λόγος που μόνος του θέτει ερωτήματα και δίνει αυτονόητες απαντήσεις, δεν αποτελεί σκέψη, αλλά μεταμφίεση-καρναβάλι της σκέψης.
Η επανάληψη, η επαναδιατύπωση ενός αυτονόητου «επιχειρήματος» σκοπό έχει να μας πείσει ότι «σκεφτόμαστε» καλά ή με άλλα λόγια καλά κοροϊδευόμαστε. Η σκέψη είναι δράση και εγρήγορση του λόγου και του αντίλογου. Καλή σκέψη δεν είναι αυτή που διατυπώνεται στον γραπτό ή προφορικό λόγο με ευχέρεια και γλαφυρότητα, αλλά η αιτιολόγηση των απόψεων του και η αναφορά σε πιθανές αντίθετες θέσεις οριοθετούν την καλή κριτική σκέψη. Η παπαγαλία, για παράδειγμα στα σχολεία-Γυμνάσια και Λύκεια, δεν προάγει την κριτική σκέψη. Η πανθομολογούμενη σήμερα ανάγκη της κριτικής γνώσης στα σχολεία απασχολεί όλους τους ειδικούς Παιδαγωγούς για αποφυγή της απομνημόνευσης και προσέγγισης όλων των πεδίων της γνώσης με κριτική σκέψη. Είναι απαίτηση των καιρών μας, το πλήθος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο σημερινός πολίτης, να βρει τη λογική λύση με την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.
Η κριτική σκέψη είναι ανώτερη διανοητική λειτουργία και εξετάζεται σήμερα σε συνδυασμό με τα πορίσματα των νευροεπιστημόνων, σύμφωνα με την οποία, η κινητήρια δύναμη στον ανθρώπινο εγκέφαλο δεν είναι μόνο η νοημοσύνη, αλλά και το συναίσθημα. Το συναίσθημα προηγείται της νοητικής λειτουργίας, γιαυτό ο σκεπτόμενος νους είναι πλήρης συναισθημάτων. Συναίσθημα και λογική συνεργάζονται για τη λήψη σωστής απόφασης. Η κριτική σκέψη θεωρείται δημιουργία, παραγωγική εργασία, μία καινούργια γνώση, μία οικοδομή. Η δημιουργία αυτή όταν ενταχθεί στο γνωστικό
μας σύστημα αφομοιωμένη, θα αποτελεί οπλοστάσιο για τη λύση μελλοντικών μας προβλημάτων.
Η κριτική ικανότητα σταθμίζει (ζυγίζει) τα δεδομένα των προβλημάτων ή περιστάσεων με γνώμονα τη λογική της γνώσης αλλά εξίσου και της εμπειρίας της ζωής και διαμορφώνει συμπέρασμα-πόρισμα ξεκάθαρο.
Το προϊόν της κριτικής σκέψης αντέχει σε σφαιρική εξέταση-τορπιλισμό εκ μέρους πολλών διαφορετικών γνωμών. Δεν απαλείφεται η κριτική διανόηση από οποιεσδήποτε αντίθετες γνώμες, επειδή βασίζεται σε θεμελιώδη δεδομένα. Τα επιχειρήματα της δεν χρησιμοποιούν την έμφαση ή την πλάνη για να εντυπωσιάσουν ή παραπλανήσουν, γιαυτό και δεν καταλήγουν σε λανθασμένα συμπεράσματα.
Η κριτική σκέψη δεν είναι ρητορική τέχνη, είναι περισσότερο τέχνη «χειρουργική» της σκέψης, με γνώση πολλών παραμέτρων της επίπονης διαδικασίας της εξέτασης των δεδομένων, βήμα-βήμα συσχετισμού αυτών, συνυπολογισμού όλων των στοιχείων, με παραλληλισμό ή σύγκριση ορθολογική.
Τα αυθαίρετα εκβιαστικά συμπεράσματα δεν είναι παράγωγα της κριτικής σκέψης, είναι συνήθης τακτική της βίας και όχι της λογικής.
Το ψέμα είναι θεματικό περιεχόμενο άλλης δυναμικής στρατηγικής, όχι πάντως της βασανιστικής κριτικής σκέψης, που στενή σχέση έχει με το καθαρό φως της αλήθειας της πολύπαθης.
Το τρίπτυχο: θέση-αντίθεση-σύνθεση υφαίνεται ως φαινόμενο και ως γνώριμη μέθοδος της κριτικής σκέψης
με άριστα αποτελέσματα επιστημονικά. Η παραδοχή γνωμών χωρίς αντιθέσεις, δεν προάγει τον κριτικό λόγο. Η συνεχής αμφισβήτηση κινεί με ενδιαφέρον το νήμα της κριτικής. Χωρίς την αντίθεση γνωμών ή την αμφισβήτηση, δεν έχει κανένα απολύτως νόημα η κριτική σκέψη. Είναι τουλάχιστον άχρηστη η χρηστικότητα της πλευράς που συμφωνεί και δεν διαφωνεί στο λόγο και στο διάλογο της κριτικής.
Η διαφωνία δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να εκλαμβάνεται ως στείρα εχθρικότητα, αλλά ως παραγωγική συνιστώσα του λόγου που εκμαιεύει την σκέψη του συνομιλητή σιγά-σιγά και σταθερά.
Η έννοια της κριτικής σκέψης είνα ισοδύναμη με την έννοια της αξιολόγησης-αποτίμησης. Ο στοχαστικός άνθρωπος κρίνει με βάση ορισμένες αρχές-κριτήρια εσωτερικά και εξωτερικά που συσχετίζονται με άλλες πληροφορίες-παραμέτρους συστηματικά.
Η λογική σκέψη επεξεργάζεται τους παράγοντες που εμπλέκονται σε μια κατάσταση, ψάχνει να βρει τις βαθύτερες αιτίες-κίνητρα που ωθούν τα άτομα σε μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ερευνά προς κάθε κατεύθυνση τα πιθανά αίτια και προσέχει αν συνδέονται λογικά το αίτιο με το αιτιατό (αποτέλεσμα). Αν δεν ερμηνεύεται λογικά αυτή η σχέση, δεν προχωράει παρακάτω στην ερευνά του. Οι συλλογισμοί του σκεπτόμενου ανθρώπου πρέπει να είναι ορθοί-αποδεικτικοί. Οι υποθέσεις-δεδομένα, πρέπει να δικαιολογούν πλήρως μια πράξη-συμπεριφορά αποτέλεσμα κοινωνικής δραστηριότητας. Έτσι μόνο βήμα-βήμα λύνει το μυστήριο σε μια
περίπλοκη κατάσταση, που συνήθως είναι τυλιγμένη με ψευτιά.
Η αποκάλυψη, το ξεσκέπασμα του προσωπείου είτε αυτό είναι ατομική είτε συλλογική συμπεριφορά προσώπων, είναι ο τελικός στόχος, ο θρίαμβος της κριτικής βασανιστικής σκέψης.
Είναι αναρίθμητα τα περιστατικά στην καθημερινή του ζωή που καλείται να λύσει ή αναλύσει ο σκεπτόμενος και ασφαλώς δεν απαιτούν το ίδιο σχέδιο αντιμετώπισης όλα. Το κάθε πρόβλημα χρειάζεται διαφορετική «πολιορκία» και αξιολόγηση των δεδομένων για να ξετυλίξουμε το «κουβάρι» σαν το μίτο της Αριάνδης στο λαβύρινθο και βρούμε την άκρη-λύση του.
Η κριτική σκέψη ηρεμεί μόνο όταν τελειώσει το έργο της, όταν υπερνικήσει τις διαπλεκόμενες αντιστάσεις στους συλλογισμούς της και συναντήσει την αλήθεια-λύση που όλα εκπορεύονταν από εκεί.
Η κριτική σκέψη είναι πρόδηλα-ολοφάνερα ελεύθερη σκέψη. Ο αυταρχισμός, η αυθαιρεσία, η βία, δεν χρησιμεύουν, ούτε υπηρετούν τον σκεπτόμενο άνθρωπο, διότι απλούστατα αυτά δε βοηθούν στην επεξεργασία των δεδομένων αφού κόβουν το νήμα της σκέψης, της λογικής συσχέτισης και δεν μας οδηγούν σε ασφαλές αποτέλεσμα. Ο σκεπτόμενος στην πορεία της σκέψης του ψάχνει να βρει το κλειδί ή τα σημεία κλειδιά-ερωτηματικά που κρύβουν τα πραγματικά αίτια και όχι αυτά που σκόπιμα μας εμφανίζουν-προβάλλουν οι ραδιούργοι.
Η επαλήθευση πράξεων και συμπεριφορών φέρνει τη λύτρωση στον κριτικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Μπορεί να
κοπιάσει πολύ, να χάσει πολύ χρόνο για να παρακολουθήσει τα δρώμενα, αλλά στο τέλος ανταμείβεται με το παραπάνω. Οι λύσεις και οι επαληθεύσεις για το αποτέλεσμα λειτουργούν ως ανατροφοδότηση-ανανέωση, ακόνισμα της σκέψης.
Ως πρωτοπόρος ο σκεπτόμενος άνθρωπος ηγείται των καταστάσεων πάντα και ας φαίνεται ότι ακολουθεί* ως ουραγός τα πεπραγμένα. Το βήμα του είναι πίσω για να παρακολουθεί όλη την πορεία, η σκέψη του όμως είναι μπροστά με την έννοια ότι αναλύει και συνθέτει όσα διαδραματίζονται. Δεν υποκύπτει, δεν υποδουλώνεται σε καμία κίβδηλη κατάσταση, όσες παγίδες και αν του στήσουν βρίσκει τον τρόπο και τις αποφεύγει με κατάλληλους ελιγμούς.
Ο σκεπτόμενος άνθρωπος δεν είναι εγωιστής-φίλαυτος γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν μεγάλο εμπόδιο στο να σκέφτεται σωστά-ρεαλιστικά. Ούτε οι νίκες ούτε οι δόξες διαφοροποιούν τη σκέψη του να είναι ορθή. Η πλεονεξία για την κατάκτηση επίγειων αγαθών και δύναμης πλούτου βρίσκουν αδιάφορο τον σκεπτόμενο άνθρωπο, διότι χαίρεται αυτά που είναι απαραίτητα στη ζωή του και απορεί για αυτούς που αγωνίζονται αγχωμένοι για την αχορτασιά απόκτησης περιουσιακών στοιχείων ως μοναδικό τους στόχο και σκοπό.
Ο αδέσμευτος στοχαστής ενθαρρύνει την ελεύθερη συζήτηση και καλλιεργεί την κριτική σκέψη προπάντων στους νέους, τους άφθαρτους ακόμη από τη ζούγκλα των συμφερόντων της κοινωνικής τους ενασχόλησης.
Ο γνήσιος κριτικός στοχασμός δεν ελευθερώνει μόνο το πνεύμα, κάνει ειρηνική την καρδιά και καθαρά τα χέρια του ανθρώπου.
Από το βιβλίο του: Ο ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ
ΠΕΤΡΟΣ ΠΡ. ΓΟΥΛΙΟΣ
ΦΛΩΡΙΝΑ
